سبزی های گلخانه ای

یکی از راه های کارآمد برای تولید سبزیجات تازه و سالم، کشت و پرورش سبزی های گلخانه ای است. محیط گلخانه از محصولات زراعی در برابر آب و هوای نامطلوب و همچنین آفات و بیماری ها محافظت می کند و با استفاده موثر از منابعی مانند آب و مواد مغذی باعث افزایش بازدهی محصولات کشاورزی و کیفیت بهتر سبزیجات می شود. برخی از انواع سبزیجاتی که در گلخانه به خوبی پرورش می یابند شامل انواع سبزی های خوردن نظیر ریحان، شاهی، جعفری، گشنیز و غیره و همچنین دیگر سبزیجات مانند خیار، بادمجان، فلفل دلمه ای، کاهو، کلم، اسفناج، گوجه فرنگی و … است. تولید این سبزیجات به دلیل مصرف زیاد آن در کشور، بیشترین سود را برای کشاورزان به دنبال خواهد داشت. انتخاب انواع سبزیجات مناسب برای رشد در گلخانه برای موفقیت کلی در این حوزه مهم است. سبزیجات رایج گلخانه ای معمولاً سبزیجاتی هستند که در طول فصول سرد پاییز و زمستان در برابر سرما مقاوم بوده و علاوه بر این از سرعت رشد بالا و در نتیجه برداشت سریع نیز برخوردار هستند. رشد برخی از سبزیجات فقط به فصل خاصی محدود می شود اما نوع دیگری از آنها نظیر گوجه فرنگی و فلفل به عنوان سبزیجات ثابت در تمام طول سال قابل دسترس هستند. در ادامه در خصوص نحوه پرورش و تغذیه سبزی های گلخانه ای توضیح خواهیم داد.

تغذیه سبزی های گلخانه ای

سبزی های گلخانه ای مانند دیگر گیاهان برای رشد و نمو خود به عناصر معدنی و همچنین کربن، هیدروژن و اکسیژن نیاز دارند که تمامی این عناصر از طریق خاک، آب و هوا تامین می گردد. شایان ذکر است کشاورزان بیشترین مقدار عناصر غذایی لازم برای گیاه را با افزودن کود تأمین می کنند. البته برنامه کودی سبزی های گلخانه ای باید کنترل شده باشد و مقدار مشخصی از هر عنصر در زمان لازم فراهم گردد. در ادامه به معرفی عوامل مهم در تغذیه سبزی های گلخانه ای می پردازیم.

عوامل مهم در تغذیه سبزی های گلخانه ای

نوع سبزی های گلخانه ای

همانطور که می دانید نیازهای غذایی در سبزیجات گوناگون متفاوت است. علاوه بر این میزان تحمل آنها به کمبود یا زیادی عناصر با هم فرق می‌کند. دیگر مطالعات کشاورزی نشان می دهد که حتی زمان مصرف کودها نیز برای هر کدام از انواع سبزیجات تفاوت دارد و میزان عناصر مورد نیازشان در کشت‌های فصول مختلف با هم یکسان نمی باشد. برای توضیح بیشتر در این خصوص به مراحل رشدی گوجه فرنگی گلخانه‌ای اشاره می کنیم. در گوجه فرنگی گلخانه‌ای مراحل رشد به سه مرحله تقسیم بندی می شود و میزان دو عنصر N و K مورد نیاز این محصول با توجه به هر مرحله متفاوت است. مثلا در حالی که میزان فسفر مورد نیاز در هر سه مرحله یکسان می باشد، در مرحله سوم به میزان پتاسیم بیشتری نیاز خواهد بود.

عوامل محیطی تاثیرگذار بر روی سبزی های گلخانه ای

در گلخانه امکان کشت یک محصول و یا حتی چندین محصول در تمام طول یک سال وجود دارد. اما از آنجایی که در فصول مختلف ویژگی هایی نظیر دما، رطوبت و نور متفاوت است، این امر می تواند بر روی میزان جذب عناصر نیز تأثیر گذار باشد. به این ترتیب برای نتیجه گیری بهتر باید برنامه کوددهی را به درستی تنظیم کرد. البته باید گفت یکی از مزیت های کشت گلخانه ای تنظیم دلخواه دما، رطوبت و نور در همه فصول سال است اما با توجه به شرایط جوی حاکم در ایران ممکن است در برخی از مناطق با محدودیت هایی در این امر مواجه شد. بنابراین رعایت نکات زیر می تواند به افزایش برداشت محصولات کمک نماید:

• در زمان رشد و نمو گیاهان دمای بستر کشت نباید از ۵٫۱۵ درجه سانتی گراد کمتر شود. چرا که با کاهش دمای محیط کشت، جذب فسفر و آهن کاهش می‌یابد.
• جذب کلسیم به میزان تبخیر و تعرق بستگی دارد و چنانچه شرایط موجود در گلخانه بر روی تبخیر و تعریق تاثیر بگذارد، حرکت کلسیم نیز تحت الشعاع آن قرار می گیرد. برای مثال افزایش طولانی مدت رطوبت محیط، از رسیدن کلسیم به نوک برگ‌ها جلوگیری کرده و منجر به سوختگی در این ناحیه می‌شود.
• در سبزیجات گلخانه ای نظیر گوجه فرنگی شرایط رطوبت کم همراه با دما و نور زیاد منجر به افزایش تبخیر و تعرق گیاه می‌شود که این امر حرکت بیشتر کلسیم به سمت برگ‌ها را به دنبال دارد، از این رو کلسیم کمی به میوه‌ها می‌رسد و باعث پوسیدگی گلگاه می‌شود.افزایش رطوبت گلخانه در شب باعث افزایش جذب کلسیم و کاهش پوسیدگی گلگاه می‌شود.
• جهت تأمین کربن و افزایش فتوسنتز باید زمانی که سیستم تهویه خاموش است،CO2 تزریق شود که این کار در زمستان مقدور است.
• فرم ارجح برای محصولات گلخانه‌ای فرم NO3–است، اما به نظر می‌رسد که در دماهای کمتر از ۱۲/۷ درجه سانتیگراد، NH4+ نسبت به NO3– راحت‌تر جذب می‌شود و لازم است کوددهی تأمین کننده نیتروژن در این مواقع حاوی NH4+ بیشتری باشد.

کیفیت آبیاری سبزی های گلخانه ای

کیفیت آب در کشت سبزیهای گلخانه ای مهم است و با مقدار مواد مخصوص (شن، سنگ آهک، مواد آلی و غیره)، میزان مواد حل شده (مواد شیمیایی تغذیه‌ای و غیرتغذیه‌ای) و PH آب تعیین می‌شود. علاوه بر موارد مذکور باید به EC و TSS آب نیز توجه شود. معمولا باید EC آب آبیاری از ۷۵% میلی موس بر سانتی متر کمتر باشد. آب با EC بیش از ۱/۵ دستی زیمنس بر متر به عنوان یک آب با کیفیت ضعیف برای اغلب محصولات گلخانه‌ای به حساب می‌آید که باعث کاهش رشد محصولات می شود. همچنین باید میزان جذب سدیم(SAR)کمتر از ۵، PH در حد خنثی و فلور نیز حدود ۱ ppm  باشد.

سختی آب به میزان کلسیم و منیزیم موجود در آب مربوط می شود. افزایش کلسیم، منیزیم و بی‌کربنات در آب باعث رسوب کربنات کلسیم و منیزیم شده که در این صورت نازل‌های سیستم آبیاری بسته خواهد شد. از طرفی در صورت وجود آهن بیش از ۰/۵ ppm در آب نیز این مشکل ایجاد خواهد شد.

حلالیت عناصر غذایی به شدت به PH بستگی دارد. اغلب عناصر با محدوده PH 6/5-5/5 بهترین جذب را توسط گیاه دارند. اما PH بیش از ۷ در محیط به کاهش حلالیت فسفر و عناصر کم مصرف (به جز مولیبدن)می انجامد. لازم به ذکر است PH خیلی اسیدی می‌تواند منجر به سمیت عناصر کم مصرف به ویژه در محیط‌های خاکی حاوی منگنز و آلومینیوم، شود. جذب نیترات می‌تواند منجر به افزایش PH محیط کشت شود. اما جذب یون پتاسیم دارای اثر متقابلی است و در نتیجه آن یون H+ از گیاه خارج و PH را اسیدی می‌کند. به این ترتیب برای متعادل سازی PH باید هر چند وقت بر حسب نیاز مقداری اسید یا باز به محلول اضافه گردد.

جهت باز شدن گرفتگی‌های سیستم آبیاری می توانید از اسید استفاده کنید اما این کار PH را افزایش می دهد. بنابراین این کار را زمانی انجام دهید که گیاهی در حال رشد در گلخانه نباشد.

وضعیت شیمیایی خاک برای سبزی های گلخانه ای

علاوه بر مبحث کیفیت آب، بحث شرایط خاک نیز با توجه به تنوع خاکی کشورمان حائز اهمیت است. برای مثال خاک‌ کشور در برخی مناطق مثل جنوب شور و میزان برخی عناصر در آن بالا است و در برخی مناطق دیگر مثل شمال PH اسیدی نیز در آن دیده می‌شود. در برخی از خاک‌ها ممکن است به دلیل بالا بودن میزان یک عنصر، تعادل عناصر به هم خورده که در نتیجه آن از جذب برخی عناصر دیگر جلوگیری شده و به گیاه آسیب می رسد. مسمومیت‌های آلومینیومی و منگنزی در خاک‌های اسیدی از جمله این آسیب ها می باشند. بنابراین در کشت سبزی های گلخانه ای علاوه بر آب، کیفیت خاک نیز باید مدیریت شود. مثلاً چنانچه که خاک منطقه شما PH اسیدی دارد بهتر است گیاهان مقاوم یا متحمل به آلومینیوم و منگنز بکارید و یا این که به هر نحوی  PHخاک را متعادل سازید.

دقت به عناصر غذایی کم مصرف

زمانی که از خاک به طور مکرر استفاده گردد، نیاز به عناصری که پیش از این مطرح نبود، افزایش می یابد. در حال حاضر کشاورزان برنامه کودی خود را با توجه به عناصر پرمصرف نظیر نیتروژن، فسفر و پتاسیم و کم مصرف خاص برنامه ریزی می‌کنند. شایان ذکر است استفاده از عناصری مثل سلیسیوم نیز باعث استحکام بافت‌ها شده و از بروز برخی بیماری‌ها جلوگیری می‌کند.

تأثیر عناصر غذایی در بیماری‌های فیزیولوژیک سبزی های گلخانه ای

• در صورتی که شرایطی نظیر رطوبت، نور، تغذیه و ژنتیک در محیط کشت مناسب نباشد، ناهنجاری‌های فیزیولوژیک در محصولات گلخانه ای پدید خواهد آمد. گفته می شود اکثر خاک های کشور ما از نظر کلسیم غنی می باشند اما با این وجود جذب و حرکت کلسیم به کندی صورت می گیرد که منجر به  ناهنجاری هایی مثل پوسیدگی گلگاه در گوجه فرنگی و فلفل و همچنین ترک خوردگی کوتیکولی می گردد. علاوه بر کلسیم، بُر نیز در ترک خوردگی کوتیکولی موثر است. به منظور جلوگیری از پوسیدگی گلگاه از به کار بردن کودهای نیتروژنه زیاد به ویژه به صورت آمونیوم پرهیز کنید، زیرا آمونیوم در جذب با کلسیم رقابت می‌کند.
• از سوی دیگر کلسیم بیش از حد نیز در میوه گوجه فرنگی به ایجاد لکه‌های طلائی رنگ منجر می‌شود. در واقع با افزایش مقدار فسفر میزان جذب کلسیم را نیز افزایش خواهید داد که در نتیجه لکه لکه شدن میوه افزایش می‌یابد.
• محصولات گلخانه ای در اثر نیتروژن زیاد و پتاسیم کم در خاک، دارای خال سفید (Speckling) و یا دیواره خاکستری می شوند. همچنین نیتروژن زیاد باعث لکه‌های رنگی در میوه فلفل و گوجه فرنگی شده و با تحت تاثیر قرار دادن گرده افشانی منجر به پوفی شدن سبزیجاتی نظیر گوجه فرنگی می‌شود.
• تغییرات ناگهانی EC در ناحیه ریشه بر روی جذب آب و ترکیدگی میوه اثر می گذارد که برای حل این مشکل باید مقدار مس را در محلول غذایی به میزان ppm 2 بالا برد. برای جلوگیری از به وجود آمدن ترک‌های ریز هم مقدار پتاسیم بالا مؤثر است. لازم به ذکر است ناکافی بودن پتاسیم و فسفر می تواند منجر به سبز ماندن برخی از قسمت های گوجه فرنگی شود.